Muỗi ở trại
Tóm lược bản nhận định “Muỗi và chất chống muỗi: hướng dẫn của y sĩ” của Mark S. Fradin, MD(1)
Lã Mạnh Hùng
Dẫn nhập
Dùng thông tin từ mạng lưới toàn cầu, các cơ sở dữ liệu cuả MEDLINE và Extension Toxicology Network,
một số cơ quan quân sự và bảo vệ môi sinh, cũng như bộ canh nông Hoa Kỳ và những nhóm hội luận về
muỗi, bác sĩ Mark Fradin viết bài “Muỗi và chất chống muỗi: hướng dẫn của y sĩ” nhằm giúp đồng nghiệp
có đủ thông tin chi tiết và khoa học để hướng dẫn đại chúng phương pháp hiệu quả và an toàn nhất để tránh
bị muỗi cắn/đốt/chích.
Dựa trên bài biên khảo của bác sĩ Mark Fradin, bài tóm lược này nhằm giúp trưởng và phụ huynh có thông tin khoa học để hướng dẫn đoàn sinh và con em sinh hoạt vui tươi trong các ngày trại.
Chất hữu hiệu nhất, được khảo cứu nhiều nhất, dùng an toàn trong hơn 40 năm qua để tránh bị muỗi chích là N,N-diethyl-3-methylbenzamide tên cũ là N,N-diethyl-m-toluamide thường viết tắt là DEET. Những chất chống muỗi làm bằng thực vật thường ít hiệu quả hơn DEET; Những máy phát siêu âm (utrasonic devices) không có hiệu lực trong việc tránh muỗi.
Một vài điểm về muỗi
Có khoảng 170 loại muỗi trong vùng Bắc Mỹ sống và phát triển ở vùng nước đọng. Sau 2 hay 3 ngày, trứng muỗi nở thành lăng quăng (lavae) sống khoảng 1 tuần lễ trước khi thành nhộng (pupae) và 2, 3 ngày sau sẽ thành muỗi. Chỉ có muỗi cái chích vì cần máu để sinh trứng, và chỉ chích một lần mỗi 3 hay 4 ngày; mỗi lần chích, muỗi hút lượng máu năng hơn trọng lượng của nó. Một vài loại muỗi thích chích vào lúc tranh tối tranh sáng hay về đêm. Muỗi ở Tamaracouta chích vào lúc trời chạng vạng.
Thực ra muỗi chích không thể gây nhiễm HIV (tỉ lệ lý thuyết 1/10 triệu) và rất hiếm gây bệnh vì vi khuẩn West Nile (2).
Những tác nhân kích thích muỗi
Muỗi dùng khứu giác, thị giác và nhiệt để tìm đến nạn nhân. Khứu giác quan trong hơn cả. Những loại
muỗi ăn/chích ban ngày thường dùng thị giác dựa trên chuyển động và màu sắc của y phục để tìm đến nạn
nhân. Con người có khoảng 3 đến 4 trăm hợp chất thoát ra từ cơ thể, và khoảng 100 chất khí có thể có
trong hơi thở. Chỉ một phần rất nhỏ các mùi/khí này đã được phân tích trong số đó 2 hợp chất muỗi thích
nhất là thán khí (CO2) và a-xít lactic (lactic acid). Thán khí thoát ra không những từ hơi thở mà còn từ mặt
da. Muỗi có thể phát hiện thán khí từ khoảng cách đến 36 mét. Muỗi có bộ phận phát hiện hoá chất trên râu
(antennae) có thể đánh mùi a-xit lactic và thán khí dễ dàng. Bộ phận phát hiện hoá chất trên râu của muỗi
bị vô hiệu hoá bằng DEET.
Khi đã ở gần thì mồ hôi và thân nhiệt là những chất hấp dẫn để muỗi tìm đến nạn nhân. Tuỳ loại, muỗi thích chích ở đầu hay ở chân nơi có thân nhiệt cao và các tuyến mồ hôi. Người ít mồ hôi là người thường ít bị muỗi chích. Nước hoa, xà bông thơm, hay những loại thuốc xịt tóc cũng như gầu tóc hay phản ứng do vi khuẩn trên da tạo ra cũng là những chất, mùi hấp dẫn muỗi.
Ở cùng trại, sinh hoạt cùng nơi nhưng người hấp dẫn muỗi để bị chích cũng khác nhau. Thông thường người lớn bị muỗi chích nhiều hơn trẻ con. Đàn ông bị muỗi chích nhiều hơn phụ nữ. Người to con bị muỗi thăm hỏi nhiều hơn. Càng về già người ta ít bị muỗi chích đi. Tất cả những điểm trên đều cho thấy lượng mồ hôi, thán khí, và thân nhiệt là những yếu tố hấp dẫn muỗi.
Thuốc chống muỗi hiệu quả cần một độ bốc hơi tương đối chậm để tạo đủ nồng độ (vapour concentration) trên làn da mà không bay hơi nhanh quá. Độ thẩm thấu vào da hay quần áo cũng như nhiệt độ không khí đang tăng làm giảm hiệu năng cuả thuốc chống muỗi; như thế để có kết quả, thuốc chống muỗi cần được thoa đều trên những mặt da hở và thoa lại sau một thời gian khi hiệu quả đã giảm bớt.
Bảng 1a: Chất chống muỗi có DEET*
DEET
N,N-diethyl-3-methylbenzamide, tên cũ là N,N-diethyl-m-toluamide, thường viết tắt là DEET là chất chống
muỗi hữu hiệu nhất trên thị trường. DEET là phát minh của khoa học gia thuộc bộ canh nông Hoa Kỳ và đã
được quân đội Hoa Kỳ lấy bằng phát minh từ năm 1946 và đăng ký cho đại chúng dùng từ năm 1957. Thực
ra DEET còn dùng để chống một số loại con trùng khác. Trong 20 năm kinh nghiệm và quan sát hơn.
Bảng 2: Hướng dẫn tổng quát cách dùng thuốc chống muỗi & côn trùng và quần áo ở trại
o Dùng thuốc vừa đủ, thoa trên khoảng da hở; tránh làm ướt sũng da
o Chỉ dùng thuốc ngoài da và trên quần áo bên ngoài; tránh dùng thuốc trong quần áo lót o Đổ thuốc vào lòng bàn tay, xoa tay rồi xoa lên mặt
o Tránh bôi thuốc vào mắt, miệng; tránh bôi thuốc vào lòng bàn tay trẻ em phòng khi em trẻ dụi mắt, ngoáy mũi, miệng (nói chung là các màng nhầy, mucous membrane)
o Sau khi xoa thuốc, lau sạch lòng bàn tay để trách thuốc vô tình vào mắt, miệng, mũi, v.v…
o Tránh bôi thuốc lên vết thương, mụn, chỗ trầy sứt, v.v…
o Tránh hít hơi (aerosol) thuốc hay để bay vào mắt
o Xoa thuốc nhiều lần là điều không cần thiết
o Đội mũ che đầu, mang vớ che cổ chân, thoa thuốc ở gáy, mặt,bàn tay, cổ tay, xịt thuốc trên áo quần, thắp đèn hay nến hay dựng lửa khi trời đã tranh sáng tranh tối trước giờ cơm chiều.
o Tắm gội sạch sẽ sau khi đã chấm dứt sinh hoạt ngoài trời
muỗi hữu hiệu nhất trên thị trường. DEET là phát minh của khoa học gia thuộc bộ canh nông Hoa Kỳ và đã
được quân đội Hoa Kỳ lấy bằng phát minh từ năm 1946 và đăng ký cho đại chúng dùng từ năm 1957. Thực
ra DEET còn dùng để chống một số loại con trùng khác. Trong 20 năm kinh nghiệm và quan sát hơn.
Bảng 2: Hướng dẫn tổng quát cách dùng thuốc chống muỗi & côn trùng và quần áo ở trại
o Dùng thuốc vừa đủ, thoa trên khoảng da hở; tránh làm ướt sũng da
o Chỉ dùng thuốc ngoài da và trên quần áo bên ngoài; tránh dùng thuốc trong quần áo lót o Đổ thuốc vào lòng bàn tay, xoa tay rồi xoa lên mặt
o Tránh bôi thuốc vào mắt, miệng; tránh bôi thuốc vào lòng bàn tay trẻ em phòng khi em trẻ dụi mắt, ngoáy mũi, miệng (nói chung là các màng nhầy, mucous membrane)
o Sau khi xoa thuốc, lau sạch lòng bàn tay để trách thuốc vô tình vào mắt, miệng, mũi, v.v…
o Tránh bôi thuốc lên vết thương, mụn, chỗ trầy sứt, v.v…
o Tránh hít hơi (aerosol) thuốc hay để bay vào mắt
o Xoa thuốc nhiều lần là điều không cần thiết
o Đội mũ che đầu, mang vớ che cổ chân, thoa thuốc ở gáy, mặt,bàn tay, cổ tay, xịt thuốc trên áo quần, thắp đèn hay nến hay dựng lửa khi trời đã tranh sáng tranh tối trước giờ cơm chiều.
o Tắm gội sạch sẽ sau khi đã chấm dứt sinh hoạt ngoài trời
Bảng 3: Thuốc chống muỗi và côn trùng dựa trên thực vật hay Permethrin (thuốc diệt côn trùng từ hoa hay nhân tạo)*
Những chất chống muỗi khác
Skin-So-Soft (dầu Citronella, 0.05% - 0.1%)
Sản phẩm của Avon chống muỗi hiệu quả khoảng 40 phút thua xa 12.5% DEET có lẽ vì mùi thơm của diisopropyl adipate và benzophenone trong công thức cuả Skin-So-Soft dù hai chất này cũng có tác dụng chống muỗi.
Chất chống muỗi làm từ thực vật
Hàng ngàn loại cây cỏ đã được thử nghiệm để làm chất chống muỗi nhưng không loại nào có kết quả hữu hiệu và lâu bền như DEET.
Citronella
Là chất chính trong các loại thuốc chống muỗi “thực vật” hay “tư nhiên”. Dầu Citronella có mùi chanh nguyên thuỷ lấy ra từ cỏ Cymbopogon nardus. Kết quả khảo cứu cho thấy tuy dầu Citronella có tác dụng chống muỗi, nhưng rất ngắn, không bền như DEET. Như thế, nếu dùng sản phẩm có dầu Citronella, người ta phải xoa thuốc nhiều lần thường hơn để chống được muỗi cùng khoảng thời gian.
Bite Blocker (Consep, Inc., Bend, Oregon)
Là một loại thuốc chống muỗi làm bằng dầu đậu nành, hạt hoa phong lữ (geranium),và dầu dừa xuất hiện trên thị trường Bắc Mỹ từ năm 1997 và cũng đã có mặt ở Âu châu từ vài năm qua. Những thử nghiệm ở đại học Guelph, Ontario, Canada chứng minh công thức Bite Blocker là một thuốc chống muỗi rất hiệu nghiệm và có tác dụng lâu bền.
Permethrin
Pyrethrum là một chất trừ côn trùng cực nhanh và cực mạnh làm bằng bột nghiền từ cánh hoa khô của một loài cúc (Chrysanthemum cinerariifolium).Permethrin là một loại thuốc nhân tạo khử côn trùng, tuy không đuổi muỗi; khi muỗi nhiễm permethrin, độc tố cuả permethrin tấn công hệ thần kinh, muỗi chết vì ngộp thở. Thuốc có permethrin thường dùng trên mặt lều hay quần áo trại.
Hạn chế sinh sản của muỗi
Phương pháp tốt nhất để hạn chế sự bành trướng của muỗi là loại bỏ tất cả những vũng nước đọng, bách xe cũ, chậu hoa trống, máng xối nghẽn đọng nước, v.v… thiết kế những tổ chim hay dơi ở vườn sau.
Làm dịu đau, ngứa khi bị muỗi chích
Dùng thuốc/kem bôi ngoài da chứa cortisone có công dụng làm giảm ngứa và giảm vết sưng đỏ. Thuốc chống dị ứng thông thường (oral antihistamines) cũng có khả năng giảm các triệu chứng khó chịu sau khi bị muỗi chích.
Viết trong những ngày chuẩn bị Trại Đông Bắc Mỹ Hè 2003 -Tamaracouta
Skin-So-Soft (dầu Citronella, 0.05% - 0.1%)
Sản phẩm của Avon chống muỗi hiệu quả khoảng 40 phút thua xa 12.5% DEET có lẽ vì mùi thơm của diisopropyl adipate và benzophenone trong công thức cuả Skin-So-Soft dù hai chất này cũng có tác dụng chống muỗi.
Chất chống muỗi làm từ thực vật
Hàng ngàn loại cây cỏ đã được thử nghiệm để làm chất chống muỗi nhưng không loại nào có kết quả hữu hiệu và lâu bền như DEET.
Citronella
Là chất chính trong các loại thuốc chống muỗi “thực vật” hay “tư nhiên”. Dầu Citronella có mùi chanh nguyên thuỷ lấy ra từ cỏ Cymbopogon nardus. Kết quả khảo cứu cho thấy tuy dầu Citronella có tác dụng chống muỗi, nhưng rất ngắn, không bền như DEET. Như thế, nếu dùng sản phẩm có dầu Citronella, người ta phải xoa thuốc nhiều lần thường hơn để chống được muỗi cùng khoảng thời gian.
Bite Blocker (Consep, Inc., Bend, Oregon)
Là một loại thuốc chống muỗi làm bằng dầu đậu nành, hạt hoa phong lữ (geranium),và dầu dừa xuất hiện trên thị trường Bắc Mỹ từ năm 1997 và cũng đã có mặt ở Âu châu từ vài năm qua. Những thử nghiệm ở đại học Guelph, Ontario, Canada chứng minh công thức Bite Blocker là một thuốc chống muỗi rất hiệu nghiệm và có tác dụng lâu bền.
Permethrin
Pyrethrum là một chất trừ côn trùng cực nhanh và cực mạnh làm bằng bột nghiền từ cánh hoa khô của một loài cúc (Chrysanthemum cinerariifolium).Permethrin là một loại thuốc nhân tạo khử côn trùng, tuy không đuổi muỗi; khi muỗi nhiễm permethrin, độc tố cuả permethrin tấn công hệ thần kinh, muỗi chết vì ngộp thở. Thuốc có permethrin thường dùng trên mặt lều hay quần áo trại.
Hạn chế sinh sản của muỗi
Phương pháp tốt nhất để hạn chế sự bành trướng của muỗi là loại bỏ tất cả những vũng nước đọng, bách xe cũ, chậu hoa trống, máng xối nghẽn đọng nước, v.v… thiết kế những tổ chim hay dơi ở vườn sau.
Làm dịu đau, ngứa khi bị muỗi chích
Dùng thuốc/kem bôi ngoài da chứa cortisone có công dụng làm giảm ngứa và giảm vết sưng đỏ. Thuốc chống dị ứng thông thường (oral antihistamines) cũng có khả năng giảm các triệu chứng khó chịu sau khi bị muỗi chích.
Viết trong những ngày chuẩn bị Trại Đông Bắc Mỹ Hè 2003 -Tamaracouta
(1) Source: http://www.acponline.org/journals/annals/01jun98/mosquito.htm
American College of Physicians - Internal Medecin and Doctor for Adults
(2) http://www.cdc.gov/ncidod/dvbid/westnile/(Fight the bite!)
American College of Physicians - Internal Medecin and Doctor for Adults
(2) http://www.cdc.gov/ncidod/dvbid/westnile/(Fight the bite!)